گویش مینابی بخش دوم

ماده آن از فعل است که در هر شش صیغه ی آن مشترک است فعل

در گویش مینابی دو ماده دارد و تمام افعال با این دو ماده

ساخته می شوند.

مادۀ گذشته

این ماده با حذف نشانۀ مصدری ساخته می شود.                 

مادۀ گذشته = /en/- مصدر

معنی                      مادۀ گذشته (ماضی)                 مصدر

"خوابیدن"                  /xaft/                               /xaften/

" آمدن"                    /hond/                                /honden/

" بودن"                       /bud/                                /buden/

   ماده ی حال

از آنجا که در بیشتر افعال این گویش تغییرات آوایی در

ماده های گذشته وحال وجود دارد. بهترین روش بدست

آوردن مادۀ حال، حذف بیشوند/b / "ب" از فعل امر مفرد است.                        

ماده ی حال=فعل امر مفرد-/b/

معنی                      مادۀ حال                 فعل امر

" گفتن"                      /ga/                   /bega/

" نشستن"                  /nin/                 /benin/

" گفتن"                       /ra/                   /bera/

علاوه بر این شیوه، افعال با قاعدۀ این گویش را می توان همچون

فارسی معیار، با حذف تکواژهای " ماضی ساز" نیز به دست آورد.

  معنی                       ماده حال                       ساده گذشته

" رسیدن"                   /ras/                           /ras-id/

وندهای فعل

وندهای وجه (پیشوند های فعلی)

1-  /a?/ "می" در صرف افعال گذشته استمراری،

حال مستمر و حال اخباری استفاده می شود.

   دارد می آید                     ahonden?

البته در گویش مینابی، از پیشوند /na/ هم به جای /a?/ استفاده می شود.

                              دارد می آید                     nahonden                                 

2- /be/ و /bo/ در صرف افعال حال التزامی و امر

  بنویسیم                              benevisom

  بخوری                                  boxāri  

  بنشین                                  benin

  بگذار                                     bonos

3- /na/ برای منفی کردن حال اخباری، حال مستمر

و گذشته ی استمراری /na /.  برای منفی ساختن حال التزامی و گذشتۀ ساده

                                  نمی روم                              narām

                                  نمی گویم (دارم نمی گویم)      nagoftam

                                  نمی افتاد                              nakafta 

                                  ننویسم                             nanevisom

                                  نشسته ام                          naneshtam               

4- /ma/و/na/ جهت منفی کردن فعل امر

"نرو"                              mara

"نخور"                              naxā

5- /on-/ تکواژ سیبی یا تکواژ سیبی گذار ساز، با افزودن

تکواژ سیبی به وجود می آید و فعل نیاز به عاملی پیدا می کند، مانند:

/čakiden/ چکیدن/čakonden/

6- تکواژ /a-/ صفت مفعولی ساز، که به ماده ی گذشته ی افعال اضافه می شود.

صفت مفعولی در گویش بندرعباسی در ساختمان

فعل های گذشتۀ بعید، نقلی و مجهول به کار می رود.

صفت مفعولی = a+ ماده گذشته

" نسشته، گذشتۀ نقلی"   /nešt+a/                  /nešta/

" نسشته بودم، گذشتۀ بعید                   /nešta-r-om

افعال معین

برای ساختن فعل های گذشته بعید، گذشته ی نقلی،

آینده، حال استمراری و فعل مجهول در این گویش

علاوه بر فعل اصلی از فعل ها و تکواژهای دیگر نیز

استفاده می شود که به آن " فعل معین" گفته می شود.

1- تکواژ /ar/ در ساخت گذشته بعید که 

برابر با فعل "بودن" است به کار می رود. مانند:

رفته بودم      /raft-ar-om/

فعل معین مجهول

تکواژهای مصدر /buden/ " شدن" در همه ی زمان هایش

به عنوان فعل معین مجهول ساز به کار می رود. مانند:

" کشته شد، سوم شخص مفرد گذشته ساده مجهول"             /košta?bu/

" کشته می شوی، دوم شخص مفرد حال اخباری مجهول"    /košta?b-i/

                                            /xāsten/ " خواستن" و /tunesten/ " توانستن"

در گویش بندرعباسی این دو فعل مانند فارسی معیار علاوه

بر کاربردشان به صورت فعل اصلی، همراه با زمان حال التزامی

افعال دیگر نیز به کار می روند.

1- صورت زمان حال التزامی فعل /xāsten/ خواستن

2- صورت زمان حال التزامی فعل/tunesten/ " توانستن"

کاربرد این فعل در گویش بندرعباسی به صورت غیر ارگاتیو است.

صورت منفی فعل /xāstan/ خواستن

زمان فعل                                                                          

فعل در این گویش دو زمان دارد: حال و گذشته با این تفاوت که

بعضی از زمان ها در مقایسه با فارسی معیار به جای همدیگر به کار می روند.

1- زمان حال:

حال اخباری (ساده)

حال اخباری(ساده)              شناسه مادۀحال+/a?/

حال مستمر

این فعل بر خلاف فارسی معیار. فعل واژگانی آن را مصدر گرفته می شود.

      حال مستمر  = شناسه+مصدر+/a?/

کاربرداین فعل در گویش بندرعباسی به صورت زیر رایج است

برخلاف فارسی معیار در این گویش برای ساخت

زمان حال مستمر از مادۀ گذشته فعل استفاده می شود.                                  

                                دارم می روم                      /a+raft+am?/

صورت منفی:

بر خلاف فارسی، در این گویش زمان حال مستمربه صورت

منفی نیز به کار می رود.

حال التزامی:

صورت این فعل در گویش بندرعباسی همانند فارسی معیار است.

صورت حال التزامی = شناسه+مادۀ حال+/be/bo/biy/

زمان گذشته:

1- گذشته ی ساده                                               

شناسه ی  افعال لازم و متعدی متفاوتند.

صورت گذشتۀ ساده                           شناسه + مادۀ گذشته

الف- گذشتۀ سادۀ فعل لازم/nešten/ نشستن

ب- گذشته ساده فعل متعدی /nevešten/ "نوشتن"

صورت گذشته ساده  = ماده گذشته + شناسه

کاربر این فعل نیز در گویش بندرعباسی به صورت ارگاتیو است.

گذشتۀ نقلی ساده

گذشتۀ نقلی بسته به لازم یا متعدی بودن با شناسه های

متفاوتی ساخته می شوند.

الف- گذشته نقلی ساده                      

 صورت گذشته سادۀ نقلی =  شناسه+مادۀ گذشته

فعل لازم /honden/ آمدن

ب- گذشتۀ نقلی سادۀ فعل متعدی/goften/ "گفتن"

            صورت گذشتۀ ساده نقلی = en+مادۀ گذشته + شناسه

استفاده از این فعل به صورت ارگاتیو رایج است.

گذشته بعید

ساخت این زمان بر حسب لازم یا متعدی بودن تفاوت می کند

و با شناسه های خاص خود صرف می شود.

الف- گذشته بعید افعال لازم

در ساخت فعل لازم گذشته بعید علاوه بر ماده ی گذشته

و شناسه ی مناسب ریشه ، معادل بود در فارسی نیز، ظاهر می شود.

صورت فعل گذشته بعید لازم =  شناسۀ فعل لازم+ar+مادۀ گذشته

ب-گذشتۀ بعید افعال متعدی

در ساخت متعدی گذشته بعید، ریشۀ  به صورت /a/

در پایان واژه بعد از مادۀ فعل ظاهر     می شود.

صورت فعل گذشته بعید متعدی   a+مادۀ گذشته+شناسه

کاربرد این فعل نیز به صورت ارگاتیو رایج است.

گذشته ی مستمر فعل لازم /xaften/ "خوابیدن"

گذشتۀ مستمر  = گذشتۀ بعید+/a-/ + افعال لازم

  گذشته مستمر فعل متعدی از مصدر/xonden/ "خواندن"

گذشته مستمر فعل متعدی = a+مادۀ گذشته+a?+شناسه

ب- گذشته التزامی:

  فعل امر

فعلی که از وجه التزامی و اخباری نباشد امری است.

وجه امری در این گویش دو ساخت بیشتر ندارد.

دوم شخص مفرد        Øar..č                bege        

    دوم شخص جمع      +i be+gečar   

                                   بفشار                     بفشارید

امر مفرد دارای شناسه Ø است و امر جمع شناسه/i/ دارد

که با دوم شخص جمع التزامی مشترک است؛ اما قبل

از وجه التزامی همانند فارسی معیار، عوامل التزامی ساز،

یعنی قیدهای "آرزو و تمنا" می آید. فعل امر در این

گویش همانند فارسی معیار پرسشی نمی شود.

تجزیه فعل امر در گویش بندرعباسی:

صورت فعل امر = شناسه امر+ مادۀ حال

"بنشین"     /benin/             "بگیر"     /be-ga/

  "بیا"         /biy-ā/               "بگذار"     /bonos/

  "بردار"        /vāge/              "بده"          /hā-da/

فعل نهی

فعل امر اگر منفی شود، آن را "نهی" می نامند.

از نظر تجزیه ی واژه، فعل نهی همانند فعل امر است

با این تفاوت که به جای پیشوند امر،

پیشوند/na/ "ن" و /mu/ "م" ظاهر می شود.

"مگو"              /ma-ga/

 نخور                 /na-xā/    

فعل مجهول:

صورت فعل مجهول       (صورت صرف شده)+/buden/ صفت مفعولی

زمان                          معنی                  فعل مجهول

گذشته ساده              خورده شد              xārda-bu/   

گذشته ی استمراری     خورده می شد        /xārda-?abu/

گذشته بعید              کشته شد بودی         /košta-budtari/

گذشته نقلی             بریده شده است         /borida-bud-en/

حال اخباری               بریده می شوم           /borida-?ab-om/

حال التزامی                 کشته بشوم           /koštabašom/

فعل سببی

تکواژ /-on/ و /-ond/ در این گویش تکواژهایی گذار سازند

که به ماده ی مضارع برخی افعال ناگذر افزوده می شوند

و آنها را تبدیل به گذرا به مفعول (متعدی) می کنند.

مادۀ گذشته سببی شده           مادۀ حال سببی شده        ماده حال ناگذر

                                                (گذرا شده)                     (لازم)

                 /čal+-ond/                         /čalon/                     /čal/

                  /xand+-ond/                          /xandon/                /xand/

 خراب می کنم /ačalon-om?/                              (( خراب کردم))/čalond-om/ 

"می خندام"/xandon-om?/                                    "خنداندم" /xandond-om/

اگر این تکنواژها به فعل های گذرا به متمم، الحاق شوند،

آنها را تبدیل به گذرا به مفعول نیز       می کنند و چنانچه

به فعل های گذرا به مفعول الحاق شوند آنها را گذرا به متمم نیز می کنند:

گذرا و ناگذر

  الف- ناگذر

آمدم /hondom/                                                "نشستم" /nešt-om/   

ب- گذرا

1- گذرا به مفعول، این نوع افعال علاوه بر نهاد به مفعول نیز نیاز دارند: مانند

"آب بخورم"            /how-omxā/                   "خوردم"       /xārd-om/

2- گذرا به متمم: این نوع افعال به جز نهاد، تناه به متمم نیاز دارند. مانند:

"باختیم"                       /mo-bāxt/

"ما به آنها باختیم"               /be?āšomo-bāxt/

3- گذرا به مفعول و متمم

"شنیدم"      /om?ešnowt/

 من صدا را از داخل شنید/me seda a dāxel om?ešnowt/          

4- گذرا به مسند: این نوع فعل به غیر از آنها و به مسند نیاز پیدا می کند، مانند:

" آب سرد شد"            /howsard bu/                       "شد" /bu/

  ساختمان قاموسی فعل:

فعل در گویش بندرعباسی از نظر اجزاء تشکیل دهنده سه نوع

است: ساده، پیشوندی، مرکب

 فعل ساده:

فعل ساده آن است که مادۀ آنها تنها یک تکواژ باشد

به عبارت دیگری ملاک ساده بودن فعل، ماده ی حال است

که از یک پایه ی واژگانی تشکیل می شود.

  معنی                            ماده حال                           فعل

  نشستم                           /nin/                       /nešt-om/

  می آیم                               /?a/                     /?atā–m/

فعل پیشوندی:

اگر به اول برخی از فعل های ساده یک "وند" افزوده شود،

تبدیل به فعل پیشوند می گردند. به عبارت دیگر فعل پیشوندی

به صورت یک پیشوندی به صورت یک پیشوند غیر فعلی

یک پایه ی فعلی ظاهر می گردد.

  پیشوند/dar/  "در"

بیرون آوردن            /dar vārd-en/

پیشوند /vā/ در معنی "بر"

  "برداشتن"                     /vāget-en/

پیشوند /var/ "ور"

ور رفتی"                        /var raft-en/

فعل مر کب

اگر پیش از فعل ساده یا پیشوندی یکی با چند تکواژ مستقل

بیاید و با آن ترکیب شود، فعل مرکب بدست می آید.

فعل مرکب=عنصر فعلی+پایه

                                             گروه اسمی

               فعل مرکب     =       گروه صنعتی       +  پایۀ فعل مرکب

                                             گروه حرف اضافه

-فعل مرکب بر پایۀ گروه اسمی مانند:

                                                  "فریفتن"                    /gul zad-en/

-فعل مرکب بر پایۀ صفت. مانند:

                                               "درست کردن"               /jonkerd-en/

-فعل مرکب بر پایۀ حرف اضافه، مانند:

                                              "به خواب رفتن"               /v xow kaft-en/

افعال اسنادی(ربطی):

- /ar/ برابر "بود" فارسی معیار، که به صورت تکواژ مقید به کار می رود، مانند:

- /en/ برابر " است" فارسی که به صورت مقید به کار می رود، مانند:

"گرم است" /garm-en/                                         "خوب است" /xob-en/

- فعل /ha/ علاوه بر معنی "هستن" به معنی "داشتن" نیز به کار می رود مانند:

"پول دارم و غیراسنادی" /pul-omha/                      "کسی هست؟" /kaseha/

صورت منفی این دو فعل نیز به صورت /nin/ به کار می رود، که هر دو مفهوم را در بر دارند.

"پول مداری،غیر اسنادی" /put-etnin/                    کسی نیست   /kase nin/

صرف فعل /hasten/ "داشتن" غیر اسنادی

صرف فعل  /hasten/ "هستی" اسنادی